जनगणना विभाग

मिरा भाईंदर महानगरपालिका हद्दीतील जनगणना संबंधी भारत सरकारचे महारजिस्टार जनगणना कार्यालयाकडून प्राप्त शासन अधिसूचना नुसार प्रभागनिहाय जनगणना कामी आकडेवारी संकलित करणे.

जनगणना 2021 साठी सिमा बदल आणि महसूली गावाची यादी, महसूल परिमंडळ निहाय विविरणपत्र अ ते इ विहित नमुन्यात मुद्दा क्र.1 ते 14 सिमा बदल बाबत जोडपत्र 1 नुसार नमुद प्रशासकिय सिमा बदल बाबत कोणतेही बदल झालेले ज्ञात नसल्याने दि.01/01/2020 ते दि.30/06/2021 या कालवधीतध्ये कोणताही बदल झालेला नसून संबंधित माहिती निरंक आहे. तसेच वाढीव सिमामधील बदल मिरा भाईंदर महानगरपालिका सार्वजनिक निवडणूक 2017 करिता नव्याने वॉर्ड रचना झाल्याचे ज्ञात आहे. माननिय महारजिस्टार तथा जनगणना आयुक्त, भारत सरकार, नवी दिल्ली यांना संकलित करुन पाठविणे.

जनगणना अधिनियम 1948 व सुधारणा जनगणना नियम 1990 कायदेशिर तरतुदीच्या अधीन राहून भारतामध्ये दर 10 वर्षांनी एकदा जनगणना करण्यात येते. भारतीय जनगणनेच्या इतिहारसातध्ये 2021 ची जनगणना ही जगातील सर्वांत मोठी प्रशासकीय आणि सांख्यिाकीय स्तरावरचा अभ्यास असून, 1872 नंतरच्या अखंड शृंखलेतील सलग 16 वी व स्वातंत्रा नंतरची 8 वी जनगणना आहे. जनगणना ही भारतीय राज्य घटनेच्या सातव्या परिशिष्टातील अनुक्रमांक 69 नुसार कलम 246 च्या अंतर्गत येते, जनगणनेसाठी जनगणना कायदा 1948 कायदेशीर आधार प्रदान करतो. भारतीय जनगणना ही 1872 पासून लोकसंख्याशास्त्र (लोकसंख्या वैशिष्टये) विषयी माहिती, आर्थिक प्रक्रिया, साक्षरता आणि शिक्षण, गृहनिर्माण आणि घराच्या सुविधा, शहरीकरण, प्रजनन क्षमता आणि मृत्यू, अनुसूचीन जाती आणि अनुसूचित जमाती, भाषा, धर्म, स्थलांतर, दिव्यांग आणि सामाजिक – सांस्कृतिक माहिती याबाबत एक विश्वसनीय स्त्रोत आहे.

भारताच्या जनगणनेच्या इतिहासामध्ये ही पहिलीच जनगणना अशी आहे ज्यामध्ये मोबाईल ॲप तसेच पत्रकांवर माहिती भरणे अशा दोन पध्दतीव्दारे घेण्यात येणार आहे. घरयादी व घरगणना करण्यासाठी सर्व प्रगणक आणि पर्यवेक्षकाव्दारे मोबाईल ॲप स्वीकारले जावे याकरिता अत्यंत सोपे, सोईस्कर व अनुकूल असे बनविलेले आहे. हे ॲप अँड्रोइड 4.0 आणि त्यावरिल वर्जन आधारित मोबाईलवर काम करते. मोबाईल ॲप वापरामुळे प्रत्येकवेळी प्रगणकास क्षेत्रीय कार्य करतेवेळी जड पुस्तके सोबत घेउुन फिरण्याची आवश्यकता नाही. यामुळे प्रगणकांना आपल्या कार्याक्षेत्रामध्ये सुविधाजनक फिरता येईल. ॲपमध्ये गणना घरासंबंधी आधीच भरलेला तपशील पुन्हा प्राप्त करुन घेण्याची आणि संपादित करण्याची सुविधा आहे. मोबाईल ॲप वापरामुळे गोषवाराप्रत, सारांशप्रत आणि इतर संबंधित कामांच्या प्रती तयार करण्याचे ओझे कमी होते.

मोबाईल ॲपच्या वापरामुळे संपुर्ण माहिती कोणत्याही अतिरिक्त लॉजिस्टीक किंवा आयसीआर प्रक्रिये शिवाय संस्कारणासाठी उपलब्ध होईल, तसेच मोबाईल ॲपव्दारे डेटा संकलीत केल्याने आयसीआर प्रक्रियेवरील कार्याचा भार कमी करणे व पूर्ण सेन्सस डेटा संस्कारणासाठी लागणारा वेळ कमी करणे यासाठी मदत होईल व जनगणनेची माहिती अगदी वेळेवर प्रसिध्द करण्यास सोपे जाईल.

सर्वसामान्य व्यक्तीच्या लाभासाठी विविध कल्याणकारी योजनांचे नियोजन करण्याकरिता जनगणनेव्दारे अतिशय महत्वाची पायाभूत माहिती उपलब्ध करुन दिली जाते. जनगणनेव्दारे घेतलेल्या माहितीच्या आधारे संसदीय / विधानसभा मतदारसंघ, पंचायतीमधील, तसेच विविध स्थानिक स्वराज्य संस्था यांच्यामधील जागा निर्धारित केल्या जातात. अशा रितीने, प्रगणक हे केवळ माहिती एकत्रित करणारे नसून, प्रत्यक्षात ते राष्ट्रनिर्माणाच्या व्यापक कामाचा एक हिस्सा असणार आहेत.

घरयादी व घरगणना अत्यंत उपयुक्त आहे, कारण यापासून आपल्याला मानवी निवासाच्या परिस्थितीची आणि निवासी घरांच्या कमकरतेबाबतची सर्वकप / परिपुर्ण आकडेवारी मिळते. परिणामत: ती घरांची गरज ठरवून गृहनिर्माणाबाबतची धोरणे आखण्यासाठी माहिती उपलब्ध करुन देते. तसेच यापूसन आपल्याला कुटुंबासाठी उपलबध असलेल्या सोयी व मालमत्तेसंबंधी आकडेवारी मिळते. ही माहिती संघराज्य व राज्य सरकारच्या विविध विभागांना आणि इतर अशासकीय कार्यालयांना विकास कामासाठी आणि स्थानिक तसेच राज्य स्तरावर योजना बनविण्यासाठी उपयोगी ठरते. लोकसंख्येची गणना करण्यासाठीसुध्दा ही पायाभूत माहिती असेल.

लोकसंख्येची गणना म्हणजेच जनगणना ही एका निश्चित वेळेची देश आणि त्यातील लोकांच्या विषयी महत्वपूर्ण माहिती पुरविते, तसेच लोकसंख्योचा कल आणि विविध वैशिष्टयांची माहिती पुरविते, जी माहिती योजना बनविण्यासाठी आवश्यक घटक आहे. देश आणि त्यातील लोकांच्या कल्याणासाठी ठोस धोरणे आणि कार्यक्रम तयार करण्यासाठी जनगणेच्या आकडेवारीची आवश्यकता वारंवार भासते. उपलबध असलेली ही आकडेवारी (माहिती) प्रभावी आणि कार्यकुशल लोकप्रशासनासाठी अनिवार्य आहे. त्याचबरोबर ती अभ्यासक (स्कॉलर्स), व्यापारी, उदयोगपती, योजनाकार आणि निवडणूक अधिकारी इत्यादींच्या गरजासुध्दा पुर्ण करते. त्यामुळे प्रगतीशील राष्ट्रांत, मग त्याचा आकार व राजकीय व्यवस्था काहीही असो, जनगणना हा एक नियमित कार्यक्रम झाला आहे. योग्य प्रकारे व्याख्याबध्द उदिष्टे पुर्ण करण्यासाटी नियमित अंतराचे जनगणना केली जाते. जनगणनेचे एक महत्वपूर्ण वैशिष्टय हे आहे की, निर्धारित निश्चित वेळेत प्रत्येक व्यक्तीची गणना त्याच्या व्क्तिगत महितीसह एकत्रित केली जाते.

राष्ट्रीय लोकसंख्या रजिस्टर (एनपीआर) हे देशातील सामान्य रहिवाशांच्या नोंदीचे रजिस्टर आहे. ते नागरिकत्व अधिनियम 1955 आणि नागरिकत्व (नागरिकांची नोंदणी आणि राष्ट्रीय ओळखपत्रे जारी करणे) नियम 2003 च्या नियमांनुसार स्थानिक (गाव / नगर) जिल्हा तहसील राज्य आणि राष्ट्रीय स्तरावर तयार केले जात आहे. प्रत्येक सामान्य रहिवाशाची एनपीआरमध्ये नोंदणी करणे आवश्यक आहे. एनपीआर डेटा संकलनाचे क्षेत्र कार्य घरयादी आणि घरांची गणना 2010 च्या क्षेत्रकार्या बरोबर हाती घेण्यात आले होते. वर्ष 2015-16 मध्ये या माहितीचे अदययावतीकरण सर्व राज्य / केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये (आसाम व मेघालय वगळता) प्रत्येक घरोघर जाऊन सर्व्हेक्षणाव्दारे केले गेले आहे.

भारत सरकारने एप्रिल ते सप्टेंबर 2020 या कालावधीत भारताची जनगणना 2021 च्या घरयादी आणि घरांची गणना क्षेत्रकार्यासोबत एनपीआर डेटाबेस अदयावत करण्याचा निर्णय घेतला आहे. प्रगणकाव्दरे घरोघरी जाऊन सव्र रहिवाशांच्या तपशीलाची तपासणी करुन माहिती अदयावत केली जाईल आणि लोकसंख्याशास्त्रीय माहिती अदयावत केली जाईल.

यावेळी मोबाईल ॲप आणि पत्रकांवर एनपीआर डेटा अदयावत केला जाईल. एनपीआर डेटा अदयावत करण्यासाठी प्रगणक मोबाईल ॲप किंवा पत्रकांची निवड करु शकतात, हे पूर्णत: प्रगणकाच्या निवडीवर अवलंबून असेल परंतु प्रगणक गणनेसाठी एकाच घरयादी गटासाठी दोन्ही पध्दती निवडू शकत नाही. एनपीआर मोबाईल ॲप साधे, सोईस्कर व वापरकर्त्यास अनुकूल असे तयार करण्यात आले आहे जेणेकरुन जास्तीत जास्त प्रगणक व पर्यवेक्षक यांना वापरासाठी स्वीकार्य होईल. अँड्रोइडच्या 4.1 आणि त्यावरील आवृत्तीवर हे ॲप चालेल. मोबाईल ॲप वापरामुळे प्रत्येक वेळी प्रगणकास क्षेत्रीय कार्य करते वेळी अवजड पुस्तके सोबत घेऊन फिरण्याची आवश्यकता नाही. पूर्वी भरलेला डेटा पाहण्याची तसेच तो डेटा अदयावत करण्याची सुविधा ॲपमध्ये आहे.

भारताची वरिल या वर्षातील दश वार्षिक जनगणना 2021 प्रस्तावित असून ती 1881 पासूनच्या जनगणनेच्या शृंखलेमधील पंधरावी तर स्वातंत्रयोत्तर जनगणनेच्या शृंखलेमधील आठवी जनगणना असणार आहे. जनगणना हे एक राष्ट्रीय महात्वाचे मोठे कार्य असून यापूर्वीच्या जनगणने प्रमाणे या जनगणनेत देखील प्रत्येक टप्प्यामधील निर्धारित कार्य अंत्यंत काळजीपूर्वक व विहित कालमर्यादेत पूर्ण करण्याचे उधिष्टे साध्य करावयाचे आहेत. तसेच नागरिकत्व अधिनियम 1955 मधील नियम 2003 अन्वये वेळोवेळी केलेल्या सुधारणा नुसार राष्ट्रीय नागरिक नोंदवही (NPR) रजिस्टर नोंदवही अध्यावित करणे.

भारत सरकारचे महारजिस्टार जनगणना आयुक्त तथा भारत सरकार, नवी दिल्ली D.O.No.21099/22/2019-Trg Dated 12th September 2019 च्या अनुषंगाने जनगणना कार्य निर्देशालय, महाराष्ट्र बेलार्ड इस्टेट, मुंबई 400001 यांच्या कार्यालया कडील जा.क्र.MAH/CEN/2021/TRAINING/17/ dated 20th September, 2019 यांनी कळविल्यानुसार मिरा भाईंदर महापालिका शहराकरीता जनगणना कामकाज करणे संबंधित मास्टर ट्रेनर नेमणूकी बाबत दिलेल्या सूचनेप्रमाणे मास्टर ट्रेनरची व नोडल अधिकारी नेमणूक करण्यात आलेली आहे. त्यांनी घर यादी (6 दिवसाचे प्रशिक्षण) ते राष्ट्रीय नागरिक नोंदवही (NPR) रजिस्टर नोंदवही अध्यावित (3 आठवडे प्रशिक्षण) घेणेबाबत बंधनकारक केलेले आहे. त्याअनषंगाने मास्टर ट्रेनरची प्रशिक्षण घेण्यात आलेले आहे. तसेच फिल्ड ट्रेनर, टेक्निकल असिस्टंट यांची नेमणूक करण्यात आलेली असून ठाणे जिल्हाधिकारी कार्यालय यांचेमार्फत आयोजित केलेल्या प्रशिक्षण वर्गास उपस्थित राहून प्रशिक्षण घेतलेले आहे. तरी उक्त प्रशिक्षण घेतलेल्या मास्टर ट्रेनर यांच्या मार्फत प्रभागनिहाय चार्ज अधिकारी यांनी आपल्या कार्यक्षेत्राती सिमा अंतर्गत प्रगणक गट तयार करुन प्रत्येक प्रगणक गट हे 650 ते 800 लोकसंख्या किंवा 150-180 गणना घरे यापैकी जे जास्त असेल ते हाच निकष घेऊन शहरी क्षेत्रात घर यादी गट तयार करणे. त्या प्रगणक गटास प्रगणकाची नेमणूक करणे व प्रत्येक 6 प्रगणक गटास एक पर्यवेक्षक नेमणूक करण्यात येईल. व प्रत्येक चार्ज अधिकाऱ्याने प्रत्येक घरयादी गट व पर्यवेक्षकिय मंडळ याची नोंद त्यांना पुरविलेल्या चार्ज रजिस्टरमध्ये करणे.